چکیده و خلاصه

مقدمه {فَلَوْ لاَنَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَآیفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ} در طول تاریخ، مصلحان و نیک‌اندیشان همواره در فکر پی‌ریزی و تشکیل جامعه‌ای بوده‌اند که در آن ارزش‌ها حاکم گردد و زشتی‌ها زدوده شود و برای رسیدن به این مقصود و تشکیل چنین جامعه‌ای_ که از آن گاهی به «مدینۀ فاضله» تعبیر کرده‌اند_ قوانین و مقرراتی نیز اندیشیده‌اند تا افراد جامعه در زندگی فردی و اجتماعی خود و چگونگی استفاده از طبیعت و ارتباط با هم‌نوعان، راه درست را طی کنند و از کج‌روی و تجاوز به حقوق دیگران بپرهیزند. اسلام به عنوان آخرین مکتب تضمین کننده سعادت بشر، زیر بنای تشکیل چنین جامعه‌ای را «اعتقاد صحیح» می‌داند و برای سالم سازی اندیشه و اعتقاد انسان‌ها، اصول خاصّی مقرّر کرده که پیروان آن، باید به آنها باور داشته باشند؛ اصولی که آغاز و پایان هستی را مشخص می‌کند و انسان‌ها را از فکر پوچ و خیال‌های بیهوده می‌رهاند و به زندگی هدف‌دار راهنمایی می‌کند. البته اسلام، تنها اعتقاد صحیح را کارساز نمی‌داند، بلکه مردم در مرحله «عمل» و رفتار نیز باید راه درست را از نادرست باز شناسند و خوبی‌ها را عمل کنند و از بدی‌ها بپرهیزند. آنچه عهده‌دار این بخش از برنامه‌های اسلام است «فقه» یا «احکام» نام دارد، که در حقیقت مجموعۀ قوانین عملی اسلام است و از وحی الهی سرچشمه گرفته و با بیان معصومان(علیهم‌السلام)، تفسیر و تبیین شده است؛ قوانینی که تغییرناپذیر است و تمام موضوعات و مصادیق خارجی و حوادث واقعه را در برمی‌گیرد، بی‌آنکه به اصول آن خدشه‌ای وارد شود. یکی از درس‌های زنده و اساسی مدارس علوم دینی، همواره در راستای شناخت این قوانین بوده است و می‌توان گفت: یکی از پایه‌های اصلی تشکیل مجامع علمی اسلامی، علم فقه است و فقیهان از ارزشمندترین دانشمندان علوم اسلامی به شمار می‌روند و نام آنها همیشه بر تارک تاریخ حوزه‌های علمی می‌درخشد و به فرمودۀ امام خمینی(ره): صدها سال که روحانیت اسلام تکیه‌گاه محرومان بوده است، همیشه مستضعفان از کوثر زلال معرفت فقهای بزرگوار سیراب شده‌اند. حوزه‌های علمیه و فقهای بزرگوار اسلام، در طول تاریخ برای حفظ فقاهت اسلامی و دفاع از شریعت مقدس، تلخی‌ها و سختی‌های بسیار به جان خریده‌اند. چه بسیار کتاب‌ها که در وضعیت تقیه و یا گوشه زندان نگاشته شده و چه بسیار کتابخانه‌ها که حاصل صدها سال رنج و تلاش آنان بوده به تاراج رفته یا در آتش خشم و کینۀ دشمنان سوخته است و بالاتر از همه چه بسیار بزرگانی که در راه آرمان و حفظ دین خدا سرو جان دادند و خون سرخشان، اوراق کتاب فقاهت را رنگین کرد و گاه اجسادشان را سوزاندند و خاکسترشان را به باد دادند! امّا آنان با همۀ این مشکلات و سختی‌ها، هرگز از پای ننشستند و دست از تلاش نکشیدند و مسائل فقهی را پس از استنباط از منابع آن، همچون گوهر گران‌بهایی حفظ کردند و به نسل‌های بعد از خود انتقال دادند و همواره با تلاش فراوان و دقت بی‌نظیر، با کشف فروع مختلف فقهی و تبویب آنها و تطبیق بر عناوین و مصادیق آن، همیشه رهگشای امت اسلامی بوده و هستند. گفتنی است در حوزۀ نگارش و آموزش در حوزه‌های علوم دینی، برای رشته‌های مختلف علمی از جمله «فقه» کتاب‌های ویژه‌ای برای سطوح مختلف آموزشی به رشته تحریر درآمده است. آموزش فقه در حوزه‌های علمیه به سه مرحله تقسیم می‌شود و در هر مرحله کتاب‌هایی برای تدریس یا مطالعه نگاشته شده است: _ فقه غیر استدلالی(فتوایی)؛ مانند:«رسالۀ توضیح المسائل»، «تحریر الوسیله»و «العروة الوثقی». _ فقه نیمه استدلالی؛ مانند: «الروضة البهیة»، معروف به «شرح لمعه» و «شرایع الاسلام». _ فقه استدلالی. مانند: «جواهر الکلام» و «الحدائق الناضره». و در عرصه ابلاغ احکام به افراد جامعه و ترویج احکام شرعی نیز عالمان دین کتاب‌هایی نگاشته‌اند و آنچه امروزه به نام «رسالۀ توضیح المسائل» از مراجع بزرگوار تقلید در دسترس مردم قرار می‌گیرد از همان نمونه‌هاست؛ ولی از آنجا که رساله‌های عملیه موجود، برای مطالعه و مراجعه عموم مردم نگاشته شده و بیش از پنجاه سال از عمر آن می‌گذرد و در این مدت، تغییر چندانی در نثر و شیوه نگارش آن داده نشده و برخی از اصطلاحات مربوط به اهل فن و لغات مشکل و نامأنوس _برای نسل جوان _ و عبارت‌های پیچیده در آن دیده می‌شود از این رو نمی‌تواند متن آموزشی مناسب _ به ویژه برای جوانان _ باشد؛ هرچند به جای خود و برای هدفی که نگاشته شده که فراتر از نیاز یک قشر خاص می‌باشد، مفید و ارزشمند است و می‌توان گفت: مانند داروخانه‌ای است که تمام افراد جامعه باید از آن بهره‌مند شوند. ولی در کنار آن باید برای اقشار مختلف جامعه، رساله‌هایی در خور فهم و نیاز آنها تدوین شود، تا بدون هیچ‌گونه مشکلی، وظایف شرعی خود را فراگیرند و به بهترین شیوه، بر دانش دینی خود بیفزایند. گرچه تاکنون در این خصوص، تلاش‌های ارزشمندی شده و کتاب‌هایی منتشر گردیده که هریک در جای خود قابل استفاده است، ولی کتاب‌هایی که بتواند با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی افراد و نیازهای صنفی آنها، احکام دین را آموزش دهد، نگاشته نشده و نیاز به تدوین آنها محسوس و روشن است. این نیاز ما را بر آن داشت تا با در نظر گرفتن مقاطع تحصیلی موجود در کشورمان، مسائل فقهی را بدون هیچ‌گونه تغییر در فتاوای فقیهان و تنها تغییر در عبارت‌ها و جایگزین کردن لغات و اصطلاحات مأنوس و تنظیم مطالب و بیان برخی از مثال‌ها و مصداق‌های آنها تدوین کنیم. از آنجا که برخی از مسائل فقه، اختصاص به خواهران دارد و بخشی از آن ویژه برادران است و گروه دیگر را نیازی به آنها نیست و یا کمتر نیاز پیدا می‌کنند به تقسیم جنسی نیز توجه شده است. کتاب‌های تهیه شده و یا در دست تهیه بدین قرار است: آموزش احکام _ ویژۀ کودکان. آموزش احکام _ سطح یک _ مقطع راهنمایی (ویژۀ پسران، ویژۀ دختران). آموزش احکام _ سطح دو _ مقطع دبیرستانی (ویژۀ پسران، ویژۀ دختران). آموزش فقه _ سطح سه _ (ویژه برادران، ویژه خواهران). روش تدریس احکام، ویژۀ استادان محترم و طلاب علوم دینی. گفتنی است که در تدوین این نوشته‌ها، سطح غالب افراد در نظر گرفته شده است. یادآوری چند نکته 1. کتاب حاضر درسنامۀ فقه، سطح دو می‌باشد که به سفارش مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران نگاشته شده است. 2. متن این کتاب مطابق با فتاوای بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، حضرت آیت اللّه العظمی امام خمینی(ره) است و کتاب‌هایی که در تدوین این نوشته استفادۀ بیشتری از آنها شده است، عبارتند از: _ تحریر الوسیله، چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). _ توضیح المسائل، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی. _ استفتاآت، دفتر انتشارات اسلامی. _ العروة الوثقی، چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 3. در متن این کتاب، مسائلی که تفاوت فتوایی در آنها به حدّی است که مقلدان سایر مراجع نمی‌توانند به آن فتوا عمل کنند با علامت مربع مشخص شده و در پاورقی، فتوا یا فتاوای دیگر نیز آورده شده است تا آن عزیزان برای شناخت نظر مرجع تقلید خود بتوانند به رسالۀ وی مراجعه کنند یا اساتید محترم در صورت صلاحدید، به موارد اختلاف اشاره نمایند. گفتنی است که همۀ تفاوت فتواها به گونه‌ای نیست که اگر مقلّد به مسائل متن عمل کند، خلاف فتوای مرجع تقلیدش عمل کرده یا واجب، ترک شده باشد؛ مثلاً اگر مسأله‌ای که در متن آمده، فتوا باشد و مرجع تقلید کسی در همان مسأله، احتیاط واجب داشته باشد، اگر مقلد به آن فتوا عمل کند به همان احتیاط نیز عمل کرده است و مشکلی پیش نمی‌آید. 4. این کتاب جنبه آموزشی دارد و توسط استادان محترم تدریس می‌شود و شاگردان نزد معلم خود، آن را می‌آموزند، گرچه در شیوه نگارش تلاش ما بر این بوده که مطالعه آن نیز مفید باشد و مسائل شرعی را به مطالعه کنندگان بیاموزد. 5. برای اطمینان بیشتر و مراجعه به منابع اصلی _ در صورت نیاز _ مآخذ مسائل در پایان هر صفحه آمده است. 6. جهت اختصار در مآخذ مطالب، علائم زیر به کار رفته است: ج = جلد  ص = صفحه  م = مسأله  س = سؤال